Nomad van kennis
Boeken kunnen gevaarlijk zijn. Dat is hoeveel Jamila Hassoune al weet toen ze zes jaar oud was. Op een nacht kijkt het meisje toe terwijl haar oom haastig de geschriften van een zekere Lenin onder het bed duwt. Wanneer de politie de boeken vindt, arresteert ze hem. Het is het jaar 1970. En Abdeljebbar Hassoune is een van de vele critici van het Marokkaanse regime die in de gevangenis verdwijnen. Hij zal pas na vijf jaar worden vrijgelaten.
Ongeveer 40 jaar later. De Librairie Hassoune bevindt zich in de studentenwijk van Marrakech. De scheve ijzeren toegangsdeur staat open voor een scheur. Achter hen zitten strakke houten planken met netjes gesorteerde boeken - in het Arabisch, Frans en Engels. In het midden van de kleine winkel hurkt een vrouw in jeans en jellaba, de traditionele mantel die voor mannen is gereserveerd. Het korte zwarte haar is verward, de ogen zijn geconcentreerd. Jamila Hassoune snuffelt in een doos en verspreidt de inhoud van een recent aangekocht boek op de grond.
"In die tijd begreep ik niet waarom mijn oom voor een beetje papierwerk naar de gevangenis moest," zegt ze, terwijl ze nonchalant de flagr van een poëzieboek overneemt. Tegenwoordig is de boekhandel van de 45-jarige het controlecentrum van een bekend intellectueel netwerk in de stad. Naast boeken van collega-auteurs, verkoopt Jamila Hassoune de dissidente literatuur van weleer. De censuurautoriteit is sinds de jaren negentig Marx, Engels en Lenin niet tegengekomen. Hoewel titels als het Franse koningkritische onthullingsboek "Le Dernier Roi" moeilijk te verkrijgen zijn, is sinds de dood van dezelfde koning, Hassan II, de meeste literatuur toegestaan. Zo kon Jamila Hassoune een paar jaar geleden haar "Caravane du Livre" vinden. Een literair project dat de leescultuur op het platteland bevordert.
In Marokko kunnen boeken politieke onvolwassenheid beëindigen
Wanneer Jamila Hassoune de boekhandel van haar vader in 1995 overneemt, heeft ze geen training. Haar werkervaring: een paar klussen, in een conservenfabriek en in een reisbureau. In termen van literatuur is ze autodidact. En niets drijft hen meer dan de wens om de wereld van boeken toegankelijk te maken voor zoveel mogelijk Marokkanen. Ze begint haar leven als een boekhandelaar met een onconventioneel onderzoek. Ze rijdt de bergen in: in de bergen van de Hoge Atlas wil ze ontdekken wat mensen buiten de grote stad lezen. Radeloos, ze komt terug van de reis. "Wie weet, dat er echt geen boeken in het land zouden zijn?" Ze lacht. De stadsbewoner had zich nauwelijks een leven zonder lezen kunnen voorstellen.
In de bergen leert Hassoune wat het betekent om op te groeien zonder literatuur: boekenwinkels en bibliotheken missen, een analfabetisme van meer dan 50 procent, veel uitvallers. Een gevolg: politieke onvolwassenheid. Jamila Hassoune wil deze voorwaarden niet accepteren. Sinds haar kindertijd weet ze hoe belangrijk literatuur is. Als jong meisje wordt ze intellectueel ondersteund door haar ouders, maar opgeleid volgens strikte Arabische normen. Zwembad, bioscoop en feesten zijn taboe. De wereld leert Jamila vooral kennen door te lezen.
Zelfs op het platteland kunnen boeken een uitweg uit isolatie zijn, denkt ze. En vertrok in de herfst van 1995 opnieuw. Ze pakt haar kleine groene auto tot op het dak vol met boeken en rijdt terug naar de bergen. De volumes die ze verdeelt in Ait Ourir, aan de voet van de Hoge Atlas, zijn letterlijk uit haar handen getrokken. Bij lezingen, mensen verdringen zich om hen heen. Hassoune wordt overweldigd door de interesse en besluit de literaire reizen uit te breiden. Ondertussen is de "Caravane du Livre" - een naam die de mobiele boekhandelaar heeft geleend van traditionele kameeltreinen - uitgegroeid tot een groot project. Hoogleraren, schrijvers en uitgevers reizen regelmatig in hun vrije tijd naar het platteland. Hoe verkrijgt ze deze mensen voor haar project? "Ik praat zo lang met ze, tot ze uit hun berusting komen", zegt Hassoune en lacht.
Een of twee keer per jaar rolt een hele touringcar de landelijke gebieden binnen: aan boord van een handvol intellectuelen uit het netwerk van Jamila Hassoune, maar ook voormalige politieke gevangenen en vrouwenrechtenactivisten. In afgelegen woestijnsteden en verborgen kleine bergdorpjes ontmoeten ze boerenvrouwen, wegwerkers en schoolkinderen. In basisscholen, buurthuizen of op kussens onder palmbomen, leren ze hen het alfabet en het schrift. En couscous eten gaat ook over de boeken van de Librairie Hassoune.
Op schooldagen en in de pauze van het semester is het stil in de boekhandel. Jamila Hassoune herschikt vervolgens de voorraad. Speciale kopieën verschijnen op het display."In sommige gevallen zijn dit ook boeken die zijn gemaakt door te werken in onze schrijfworkshops", zegt Jamila Hassoune en legt een dikke gele tape in het venster. "Soms zijn er echte talenten onder de deelnemers." De auteurs en geportretteerde vrouwen van de bloemlezing "Femmes - Prison", Women's Prison hebben indruk op Jamila Hassoune gemaakt. Het boek gaat over moeders, zussen en vrouwen van politieke gevangenen die zich in de jaren zeventig van traditionele genderrollen hebben bevrijd: vrouwen demonstreren tegen de staat op straat en boeien met lokale heersers. "Het is een belangrijk boek over hoe de zogenaamde loden tijd het land heeft veranderd", zegt Jamila Hassoune vandaag. Een tijd die ze herhaaldelijk bespreekt met Christine Daure.
Vrijheid voor de geest, vrijheid voor de boeken in Marokko
De Franse schrijver steunt de 'Caravane' al jaren en heeft ook een boek geschreven over vrouwen op het platteland. Een keer per week bezoekt de boekhandelaar de 83-jarige vriend. Men spreekt over zelfgemaakte jam, over het gezin en natuurlijk over politiek. Daure is getrouwd met de communistische verzetsstrijder Abraham Serfaty en kent het gevaar waarin Marokkaanse intellectuelen leefden. Haar man zat 17 jaar in een van de beruchte kerkers van koning Hassan II.Voor een paar jaar, onder de gematigde koning Mohammed VI, ontwikkelt zich echter een maatschappij, juist door de betrokkenheid van vrouwen als Jamila Hassoune voor een beter leven in de stad en zorgt in het land.
Geen gemakkelijke taak. Toch lacht Jamila Hassoune. Ze heeft geen echtgenoot, geen kinderen. Al haar aandacht hoort bij haar boekprojecten. De volgende reis gaat naar het zuidelijke Figuig, de geboortedorp van de ouders van Hassoune. De plaats was in de 15e eeuw een belangrijk centrum voor culturele uitwisseling in Marokko. Tegenwoordig verlaten vooral jongeren de plek om naar grotere steden of naar Europa te verhuizen. Zelfs Jamila Hassoune zal haar niet kunnen overtuigen om te blijven. Maar ze heeft een paar kameraden opgepakt die op zijn minst het culturele erfgoed van hun thuisland dichter bij de jongeren willen brengen. De oom van Hassoune zal er ook zijn. Hij zal het vertellen vanaf het moment dat het niet langer mogelijk was om openlijk thuis literatuur te bespreken. En hij zal de jongeren aansporen om te werken aan de verdere liberalisering van hun land. Totdat geen enkel boek meer verboden is in Marokko.
